Déithe Daoibh. Is mise Oisín Ó Dubhshláine agus fáilte chuig an ceathrú clár dár sraith ar Mhná na hÉireann. An tseachtain seo caite, bhreathnaíomar ar an mBadb Catha. An tseachtain seo, chasfaimid ar an dtríú deirfiúr den Mhórríghan. Dar ndóigh, is é sin, Mórrígiú.
Is iondúil gur chaitear leis an mBandia Triarach, an Mórríghan agus Mórrígiú, an bandia cogaíochta aonarach mar an gcéanna. Ach tá scéalta ann ina bhfeictear an Mórrígiú léi féin.
Is éasca le feiscint cén fáth gur chaitear leis an Mórígiú mar seo. Tá an dá ainm an-cosúil. Sa Lebor Gabhála Érenn, liostáitear an triúr deirfiúr mar seo: “Badb agus Macha agus an Mórríghan, ar a ghlaodh Anand chomh maith”. An é Anand fíorainm Mórrígiú? Deirtear go bhfuil nasc ann idir na hainmneacha Anand agus Danand, agus níos faide, le hAnu agus Danu. Dar ndóigh, is bandia fíorthábhachtach í Danu. Is ise is cúis leis an téarma, Tuatha Dé Danann.
Deirtear gurb í Mórrígiú bean an Dagda. Roimh an Dara Chath Maigh Tuireadh, bhuail an bheirt seo le chéile agus í ag seasamh thar an Uinsinn. Bhí cos amháin aici ar an dá taobh den abhainn. Chaitheadar an oíche seo, Oíche Shamhna le chéile. B’shin is cúis leis an nasc idir an Mórríghan agus Samhain. Glaotar an Leaba Lánúine ar an áit seo anois. Is anseo ar thug Mórrígiú eolas riachtanach don Dagda maidir leis an gcath le teacht. Bhí iníon ag an Mórrígiú leis an nDagda. Adair is ainm dí.
Chomh maith le sin bhí mac aici. Meche ba hainm dó. Níl sé le fios cé ab ea a athair. Mharaigh Mac Cécht Meche. Bhí trí croí ag Meche agus as gach ceann dóibh, d’fhás nathair. Bhí fáistine ann dá mba rud é go dtugadh cead do na nathair seo fás, is iadsain a bheadh mar chúis le léirscriosadh Éireann. Mharaigh Mac Cécht é ag Magh Fertaige chun é seo a stopadh. As sin, glaodh Magh Meche ar an áit seo. Bhain Mac Cecht na nathair ó chorp Meche agus dhódh sé iad ag Magh Luathaid. Scaip sé na luaithrigh i sruthán. D’fhiuch an t-uisce agus maraíodh gach dúil a bhí inti go dtí gur thrimigh sé go hiomlán.
Chonacthas an Bandia Triarach, an Mórríghan sa Chéad Cath Maigh Tuireadh. Throid an triúr deirfiúr seo ar thaobh lena chéile ag baint úsáid as a gcuid draíochta uafásaí. I rith na gcathanna, d’ardaigh Mórrígiú cuaillí timpeall ar an ármhá. Chruthaigh sí teorainn timpeall ar na gaiscígh ionas narbh fhéidir leo fágáil gan bás a fháil. Mar sin bhí ar an gcath teacht chun conclúide.
Is draoi fíorchumhachtach í Mórrígiú. Sa Dara Chath Maigh Tuireadh, gheall sí dhá dornán fola den Rí Fomhórach, Indeach a bhaint chun cúnamh a thabhairt don Dagda. Gheall sí an chrógacht a bhaint dá chroí chomh maith le na duáin dá laochas. Nuair a cheistigh Lugh céard a dhéanamh sí sa Chath is í seo mar a d’fhreagair sí.
“Níl sé deacair le rá, táim anseo go fóill. Cuirfidh mé deireadh le dóibh siúd a chuirfeá faoi chos.”
Throid Mórríghiú taobh le na Tuatha Dé Danann in aghaidh na Fomhóraigh sa Dara Chath Maigh Tuireadh. Sa deireadh thug sí misneach do na gaiscígh a bhí fágtha na Fomhóraigh deireanach a chuir den talamh go hiomlán. Is ise agus Aengus Óg ar mharaigh an ceathrar Fómhóraigh deireanach ar thalamh Éireann.
D’úsáid Mórrígiú a cuid draíochta arís i rith na Rúraíochta. Sa chéad dul síos, agus í ag cur a ladar isteach i gcúrsaí, thóg Mórrígiú tarbh le chúpáil le bó. Ba leis an buachaill bó, Odras an bhó seo. Nuair a d’imigh Mórrígiú lena bó, chuaigh Odras sa tóir uirthi. Lean sí í go dtí Uaimh i gCruachan. Oíche amháin, luígh sí i gcoill ag fanacht le Mórrígiú. Thit sí ina codladh agus tháinig Mórríghiú de Uaimh na gCait. Nuair a d’oscail Odras a súile, is é an rud deireanach ar chonaic sí ná Mórrígiú ag seasamh ós a cion ag cantaireacht. Thiontaigh Mórrígiú Odras ina lochán uisce.
Ar nós an chláirseach draíochta a bhí ag an Dagda, bhí rud draíochta ag Mórríghiú chomh maith. Bhí bior rósta aici. Ar an mbior seo bhí píosa feola amha, píosa feola cóirithe, agus píosa ime. Agus an bior rósta thar tine, cóirídh an fheoil amh, níor dhóigh an fheoil chóirithe agus níor leá an píosa ime. Lá amhain, tháinig naonar eisreachtaí chuig Mórrígiú ag lorg a bior rósta. Thug sí ceann nua dóibh le naoi easna air. I rith an lae, rug na eisreachtaí greim ar easna amháin an duine. I rith an oíche, chuir siad na heasnacha ar ais ar an mbior. Nuair ar theastaigh tine mhór uathu, ardaíodh an thine ar airde leo. Nuair ar theastaigh tine bheag uatha, bhí an thine chomh íseal le dorn. Níor bhris an thine ariamh.
Ar nós a dheirfiúr Badb, bhí an-spéis ag Mórrígiú i gcathanna. I rith Cath Magh Rath, chonacthas an Mórrígiú mar sheanbhan le ghruaig liath ag eitilt thar an ármhá. Léim sí ó rinn sleá go bhfleasc scéithe dóibh siúd a raibh bua ag druidim leo.
Chonacthas í chomh maith ag láimhsiú scéal na Tána i rith na Rúraíochta. Fiú roimh ar thosaíodh Tána Bó Cuailgne, chonacthas í sa Táin Bó Regamna agus is í seo mar a chuaigh an scéal.
Dhúisigh torann uafásach Cú Chulainn maidin amháin. Is scread bhó a bhí ann. Rith sé dá theach agus bhuail sé lena charbadóir, Laeg. Ar aghaidh leo, ag leanúint an torainn. Tháinig siad thar bhean ag tiomáint carbad le chapall amháin. Ba bhean le ghruaig rua í agus í ag caitheamh gúna dearg le fallaing dhearg timpeall uirthi. Bhí capall dearg aici chomh maith agus deirtear go raibh sé ag rith le chos amháin. Bhí an bhean ag taistil le fear agus é ag tiomáint bó ós a gcomhair.
“Ní thaitníonn tú leis an mbó sin” arsa Chú Chulainn. “Ní chomhair duit a bheith á tiomáint.”
“Céard fút atá sé? Ní leatsa an bhó.” arsa an bhean.
“Is bó Ulaidh í. Mar sin is i mo chúram atá sí,” d’fhreagair sé.
“Is tasc ró-mhór é seo duit, a Chú,” arsa an bhean.
“Cén fáth a bhfuil an bhean seo ag labhairt liom?” arsa Chú Chulainn.
“Níor chuir tú ceist ar an bhfear.”
“Chuir, ach is tuse a d’fhreagair.”
“h-Uar-gaeth-sceo-luachair-sceo is ainm dó.”
“Ainm scothúil. Ach mar is tusa atáim ag labhairt le, céard is ainm duit?”
“Is í faebor-begbeoil-cuimdiuir-folt-scenbgairit-sceo-uath an bhean lena bhfuil tú ag labhairt.”
“Bhfuil tú ag déanamh ceap magadh dom?”
Léim Cú Chulainn ar an gcarbad ansin agus ar ghualainn an mná, lena shleá ós a gcionn.
“Ná úsáid rudaí géarra i mo choinne,” arsa an bhean
“Inis dom d’fhíorainm mar sin.”
“Is aorthóir mé agus thug an fear seo, Daire Mac Fiachna, an bhó dom ina mhalairt do dhán.”
“Inis dom an dán.”
“Éirigh uaim. Is dán níos géarra ná an sleá i do lamha atá sé.”
D’éirigh sé uaithi agus chuir sí dallacht air. Nuair ar fhéad sé feiceáil arís, chonaic sé í mar éan dubh ag suígh ar chrann.
“Is badb tú,” arsa Chú Chulainn.
“As seo amach, glaofar Grellach Dolluid, Áit an Olcais ar an dtalamh seo.”
“Dá mbeadh a fhios agam gur tusa a bhí ann, ní gcaithfinn mar sin leat.”
“Beidh mallacht ort anois de bharr seo, a Chú.”
“Níl aon chumhacht agam orm,” arsa Cú Chulainn.
“Ach tá, a Chú. Is mise a chaomhnaíonn do bhás. Thóg mé an bhó seo le porú leis an Donn Cuailgne. Táim anseo le tús a chuir leis an dTáin Bó Cuailgne.”
“Agus is mise a bheidh mar chloíteoir niamhrach na Tána. Maróidh mé a ngaiscígh, brisfidh mé a n-arm, mairfidh mé na Táin.”
“Ach ní sheasfaidh tú i mo choinne,” arsa an bhean.
“Geallaim in ainm na ndéithe Uladh, cuirfidh mé deireadh leat agus ní gheobhaidh tú beannacht leighis uaim.”
Scar an bheirt ansin agus bhuail siad le chéile arís i rith na Tána Bó Cuailgne. Ghortaigh Cú Chulainn an Mórrígiú mar ar gheall sé. Ach nuair ar tháinig sé uirthi arís agus í faoi cheilt, thug sé trí beannachtaí leighis di.
An uair deireanach ar chonacthas Mórrígiú ná san Fhiannaíocht. Bhuail sí le Diarmaid Ó Duibhne agus í ag déanamh iarrachta abhann a thrasnú. Is i bhfoirm sheanbhan a bhí sí agus d’iompar Diarmuid í ar a ghualainn. Nuair ar shroich siad an taobh eile, chuir Mórrígiú beannacht air, go dtitfeadh gach bean ar chaith súil air i ngrá leis. Is é seo is cúis le titim Ghráinne i ngrá le Diarmuid. Mar sin, seans nach beannacht a bhí ann ar chomhair ar bith, ach is scéal eile é sin.
B’shin iad ár scéalta ar Mórrígiú. Bígí linn an tseachtain seo chugainn dár scéal deireanach.
Comments